Uluslararası ve bölgesel insan hakları metinlerinde de düzenlendiği üzere; devletler, kişileri özgürlüğünden mahrum ettiğinde bu kişilerin hayatını, güvenliğini ve sağlığını korumak ile yükümlüdür. Doğal afetlerde de devletlerin mahpusların haklarını geliştirme ve koruma görevi istisnasız olarak devam eder. Afetlerle ilgili ceza infaz kurumlarında yapılacak planlamaları, alınacak önlemleri ve sağlanacak hizmetleri devletler sağlamakla yükümlüdür. Bu kapsamda aşağıda; mevzuatta bulunan ve afetler dolayısıyla düzenlenen istisnalar Ceza İnfaz Sisteminde Sivil Toplum Derneği (CİSST) tarafından derlenmiştir.
1. Yakınlar İle İletişim
‘Ceza ve Güvenlik Tedbirlerinin İnfazı Hakkında Kanun[1]’ ve ‘Ceza İnfaz Kurumlarının Yönetimi ile Ceza ve Güvenlik Tedbirlerinin İnfazı Hakkında Yönetmelik[2]’ kapsamında mahpusların yakınlarıyla iletişime geçebilmelerine dair özel düzenlemeler yer almaktadır.
- Ölüm, ağır hastalık ve doğal afet gibi durumlarda mahpuslar, yakınlarıyla derhal görüşme hakkına sahiptir ve yapılacak görüşme ilgili haftaya ait konuşma hakkında sayılmaz. (Yönetmelik madde 74/2-c)
- Söz konusu bu hak, anne, baba, eş, çocuk ve kardeşlerinizin bu durumları yaşaması halinde disiplin cezanız olsa bile engellenemez. (Kanun madde 42/4 & Yönetmelik madde 74/2-b)
- Ek olarak; mahpuslar, görüşebilecekleri yakınlarından bir veya birden fazla kişi ile haftada bir kez ve bir telefon numarasıyla bağlantı kurarak kesintisiz görüşme yapabilir ve Adalet Bakanlığı’nın kararıyla bu durumlarda mahpusların telefonla görüşme süreleri ve sınırları artırılabilir. (Yönetmelik madde 74/2-f)
2. Ölüm ve Ağır Hastalık Hallerinde İzinler
Aşağıda yer alan kanun ve yönetmelik maddeleri, mahpusların yakınlarının ölüm ve ağır hastalık hallerinde izinli sayılmalarına ilişkin düzenlemeler içermektedir. İlgili düzenlemeler, mahpusun iyi halli olup olmamasına, tutuklu ya da hükümlü olmasına ya da izne onay verecek merciye göre çeşitlilik gösterdiğinden dikkatle ele alınmalıdır.
‘Ceza ve Güvenlik Tedbirlerinin İnfazı Hakkında Kanun’da mazeret iznine ilişkin genel düzenlemeler yer almaktadır:
- Hükümlülük süresinin onda birini iyi halle geçirmiş olanlara hükümlünün isteği ile; ana, baba, eş, kardeş veya çocuğunun ölümü nedeniyle ceza infaz kurumu en üst amirinin önerisi ve Cumhuriyet Başsavcılığı onayı ile yol dışında on güne kadar izin verilebilir. (Kanun madde 94/1-a)
- Yukarıdaki sayılan yakınlarından birisinin yaşamsal tehlike oluşturacak önemli ve ağır hastalık hallerinin veya deprem, su baskını, yangın gibi felaketler nedeniyle zarara uğradıklarının belgelendirilmesi koşuluyla kurum en üst amirinin görüşü, Cumhuriyet Başsavcılığının önerisi ve Adalet Bakanlığının onayı ile yine yol dışında on güne kadar mazeret izni verilebilir. (Kanun madde 94/1-b)
- Ağırlaştırılmış müebbet hükümlüleri hariç yüksek güvenlikli ceza infaz kurumunda bulunanlar dahil olmak üzere hükümlü tüm mahpuslar, dış güvenlik görevlisinin refakatinde bulunmak şartıyla, talebi ve Cumhuriyet Başsavcısının onayıyla; ikinci derece dahil kan veya kayın hısımlarından birinin ya da eşinin ölümü nedeniyle cenazesine katılması için yol süresi dışında iki güne kadar izin verilebilir. (Kanun madde 94/2-a)
- Sağlık Kurulu raporu ile belgelendirilmesi şartıyla ana, baba, eş, kardeş, çocuk ile eşin anne veya babasından birinin yaşamsal tehlike oluşturacak önemli ve ağır hastalık hallerinin bulunması nedeniyle bunlardan her biri için toplam iki defaya mahsus olmak üzere hasta ziyareti amacıyla yol süresi dışında bir güne kadar, izin verilebilir. (Kanun madde 94/2-b)
‘Ceza İnfaz Kurumlarının Yönetimi ile Ceza ve Güvenlik Tedbirlerinin İnfazı Hakkında Yönetmelik’ ise izinlerin verilme şartlarına ilişkin sınırlılıkları ortaya koymaktadır:
- Hükümlülük süresinin onda birini iyi hâlle geçirmiş olanlara hükümlünün isteği ile; ana, baba, eş, kardeş veya çocuğunun ölümü nedeniyle kurum en üst amirinin önerisi ve Cumhuriyet başsavcılığının onayı ile yol dışında on güne kadar mazeret izni verilebilir. (Yönetmelik madde 114/1-a)
- Yukarıdaki sayılan yakınlarından birisinin yaşamsal tehlike oluşturacak önemli ve ağır hastalık hâllerinin veya deprem, su baskını, yangın gibi felaketler nedeniyle zarara uğradıklarının belgelendirilmesi koşuluyla kurum en üst amirinin görüşü, Cumhuriyet başsavcılığının önerisi ve Bakanlığın onayı ile yol dışında on güne kadar mazeret izni verilebilir. (Yönetmelik madde 114/1-b)
- Ek olarak; gidilecek mesafe göz önünde bulundurularak gidiş geliş için toplam dört günü geçmemek üzere yol izni verilir. (Yönetmelik madde 114/2)
- Ağırlaştırılmış müebbet hükümlüleri hariç yüksek güvenlikli ceza infaz kurumunda bulunanlar dahil olmak üzere hükümlü tüm mahpuslara, dış güvenlik görevlisinin refakatinde bulunmak şartıyla, talebi ve Cumhuriyet başsavcısının onayıyla ikinci derece dahil kan veya kayın hısımlarından birinin ya da eşinin ölümü nedeniyle cenazesine katılması için yol süresi dışında iki güne kadar izin verilebilir. (Yönetmelik madde 114/3-a)
- Sağlık Kurulu raporu ile belgelendirilmesi şartıyla ana, baba, eş, kardeş, çocuk ile eşin anne veya babasından birinin yaşamsal tehlike oluşturacak önemli ve ağır hastalık hâllerinin bulunması nedeniyle bunlardan her biri için toplam iki defaya mahsus olmak üzere hasta ziyareti amacıyla yol süresi dışında bir güne kadar izin verilebilir. (Yönetmelik madde 114/3-b)
- Hükümlüye izin verilmesi sırasında şu hususlar göz önünde bulundurulur: Gidilecek yerin yol ve hava şartlarının uygun olması, izin için gidilecek yerde bulunan kolluk görevlilerine tahkikat yaptırılması, hükümlü ile hasta olduğu belirtilen kişi arasındaki yakınlık derecesinin nüfus idaresinden alınacak kayıt ile belgelendirilmesi, hastalığı belgeleyen resmi raporun -biri hastalığın uzmanı olmak üzere- en az iki uzman hekim tarafından imzalanmış olması, ölen kişiyle yakınlığının resmi belge ile tespit edilmiş olması ve deprem, su baskını, yangın gibi felaketler nedeniyle verilecek mazeret izinlerinde söz konusu mazeretin, Cumhuriyet başsavcılığı tarafından, ilgili kuruluşlardan araştırması yaptırılarak tespit edilmiş olması. (Yönetmelik madde 114/4)
- Tutukluların mazeret izinleri hakkında 5275 sayılı Kanunun 116. maddesinin ilgili hükümleri uygulanır. (Yönetmelik madde 114/8)
‘Hükümlü ve Tutuklulara Yakınlarının Ölümü veya Hastalığı Nedeniyle Verilebilecek Mazeret İzinlerine Dair Yönetmelik[3]’ kapsamında cenazeye katılma ve hastalık nedeniyle mazeret izni ayrı ayrı düzenlenmiştir:
a- Cenazeye Katılma İzni
- Ağırlaştırılmış müebbet hapis cezasına mahkum olanlar hariç, yüksek güvenlikli ceza infaz kurumlarında bulunanlar da dahil olmak üzere, hükümlü tüm mahpuslar; ikinci derece dahil kan veya kayın hısımlarından birinin ya da eşinin ölümü hâlinde, talebi ve Cumhuriyet başsavcısının onayıyla yol süresi hariç iki güne kadar cenazeye katılması amacıyla izin verilebilir. (Yönetmelik madde 5/1)
- Soruşturmanın veya kovuşturmanın selameti ve güvenlik bakımından sakınca oluşturmaması koşuluyla tutuklulara; ikinci derece dâhil kan veya kayın hısımlarından birinin ya da eşinin ölümü hâlinde, ceza infaz kurumu en üst amirinin önerisi ve Cumhuriyet başsavcılığının onayı ile yol süresi hariç iki güne kadar cenazeye katılması amacıyla izin verilebilir. (Yönetmelik madde 5/2)
- Hükümlü ve tutukluların, izin sırasında gece konakladıkları ev, ceza infaz kurumu veya diğer yerlerde geçirdikleri tüm süreler izin süresine dahildir. (Yönetmelik madde 5/3)
b- Hastalık Nedeniyle Mazeret İzni
- Ağırlaştırılmış müebbet hapis cezasına mahkûm olanlar hariç, yüksek güvenlikli ceza infaz kurumunda bulunanlar da dâhil olmak üzere, hükümlü tüm mahpuslar; ana, baba, eş, kardeş, çocuk ile eşin anne veya babasının yaşamsal tehlike oluşturacak önemli ve ağır bir hastalığı bulunduğunun sağlık kurulu raporu ile belgelendirilmesi durumunda, Cumhuriyet başsavcısının onayıyla her bir yakını için toplam iki defaya mahsus olmak üzere, yol süresi hariç bir güne kadar hasta ziyareti için izin verilebilir. (Yönetmelik madde 6/1)
- Tutuklulara ise ana, baba, eş, kardeş, çocuk ile eşin anne veya babasının yaşamsal tehlike oluşturacak önemli ve ağır bir hastalığı bulunduğunun sağlık kurulu raporu ile belgelendirilmesi durumunda, soruşturma evresinde soruşturmayı yapan Cumhuriyet savcısı, kovuşturma evresinde ilgili hâkim veya mahkeme tarafından her bir yakını için toplam iki defaya mahsus olmak üzere, yol süresi hariç bir güne kadar hasta ziyareti için izin verilebilir. (Yönetmelik madde 6/2)
c- İzinden Geç Dönme
- İzinden dönmeyen veya iki günden fazla bir süre geçtikten sonra dönen hükümlüler hakkında Türk Ceza Kanunu’nun 292. ve izleyen maddelerinde yazılı hükümler uygulanır. Salgın hastalık, doğal afet, savaş veya seferberlik durumunda bu sebeplerden dolayı izinden dönemeyen veya geç dönen hükümlülere ceza verilmez. (Kanun madde 97/1)
3. Doğal Afette Yardım
- ‘Ceza İnfaz Kurumlarının Yönetimi ile Ceza ve Güvenlik Tedbirlerinin İnfazı Hakkında Yönetmelik’e göre İdare ve Gözlem Kurulu, açık ceza infaz kurumunda ve eğitimevlerinde tutulan hükümlülerin doğal afet sonrası yardım çalışmalarına katılmak için kurum dışına çıkması yönünde karar alabilir. (Yönetmelik madde 28/1-g)
- Ayrıca açık hapishanelerde ve eğitimevlerinde bulunan hükümlüler de doğal afet sonrası yardım faaliyetlerinde bulunmak için talepte bulunabilirler. (Yönetmelik madde 92/3-b)
4. Doğal Afet Yaşandığı Sırada ve Hemen Sonrasında Neler Yapılmalı?
- Kapalı hapishanelerde kural olarak oda ve koridor kapıları kapalı tutulur ancak kimi hallerde bu kapılar açılabilir. ‘Ceza ve Güvenlik Tedbirlerinin İnfazı Hakkında Kanun’a göre bu sebeplerden biri, ölüm, deprem veya yangın gibi olağanüstü hallerdir. (Kanun madde 34/1-e)
- Açık ceza infaz kurumlarında bulunanlarla kapalı ceza infaz kurumunda olup da açık ceza infaz kurumlarına ayrılmaya hak kazananlara, aileleriyle bağlarını sürdürmelerini veya güçlendirmelerini ve dış dünyaya uyumlarını sağlamak amacıyla kurum en üst amirinin önerisi ve Cumhuriyet Başsavcılığının onayı ile üç ayda bir, yol hariç yedi güne kadar izin verilebilir. Hastalık veya doğal afet gibi zorunlu hâllerde bu izinler birleştirilerek kullandırılabilir. (Kanun madde 95)
[1] https://www5.tbmm.gov.tr/kanunlar/k5275.html
[2] https://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2023/01/20230131-1.htm
[3] https://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2021/09/20210921-1.htm